ലോകത്തിലെ ഏറ്റവും വേഗം വളരുന്ന സമ്പദ്വ്യവസ്ഥകളിലൊന്നും, ഏറ്റവും വലിയ ജനാധിപത്യ രാജ്യവുമാണ് ഇന്ത്യ. ഈ പുരോഗതിയുടെയും ആഗോള സ്വാധീനത്തിന്റെയും തിളക്കത്തിലും, സാമൂഹിക- സാമ്പത്തിക അസമത്വം വലിയ വെല്ലുവിളിയായി നിലനിൽക്കുന്നു. ഈ അസമത്വങ്ങളുടെ ആണിക്കല്ല് മറ്റൊന്നുമല്ല, സഹസ്രാബ്ദങ്ങളായി ഇന്ത്യൻ സാമൂഹിക ഘടനയെ നിർവചിക്കുകയും നിയന്ത്രിക്കുകയും ചെയ്ത ജാതിവ്യവസ്ഥ തന്നെയാണെന്ന് നിസ്സംശയം പറയാം.
ഡോ. ബി.ആർ. അംബേദ്കറെപ്പോലുള്ള സാമൂഹിക പരിഷ്കർത്താക്കൾ വിദ്യാഭ്യാസത്തെ സാമൂഹിക ചലനാത്മകതയുടെ താക്കോലായി കണ്ടു. എന്നാൽ, വിദ്യാസമ്പന്നമായ കാമ്പസുകൾ പോലും ജാതീയതയിൽ നിന്ന് മുക്തമല്ല എന്ന യാഥാർത്ഥ്യം നമ്മെ ഇരുത്തി ചിന്തിപ്പിക്കേണ്ട ഒന്നാണ്. അയിത്തം നിയമപരമായി നിരോധിക്കപ്പെട്ട ഒരു കാലഘട്ടത്തിൽ, ജാതിവിവേചനം അതിന്റെ രൂപം മാറ്റി, കൂടുതൽ നിഗൂഢവും സ്ഥാപനവൽകൃതവുമാകുന്നു. ഇന്ത്യൻ രാഷ്ട്രീയത്തിലും ഭരണകൂടത്തിലും, പൊതുവിടങ്ങളിലും അക്കാദമിക രംഗത്തും ജാതിയുടെ നിഴൽ എത്രത്തോളം ആഴത്തിൽ വ്യാപിച്ചിരിക്കുന്നു എന്നും, ഇത് സാമൂഹിക നീതിയുടെ ഭരണഘടനാപരമായ ലക്ഷ്യങ്ങളെ എങ്ങനെ അട്ടിമറിക്കുന്നു എന്നും പരിശോധിക്കേണ്ടത് കാലഘട്ടത്തിന്റെ ആവശ്യമാണ്.
ഇന്ത്യൻ സമൂഹത്തിലെ അധികാരത്തിന്റെയും സമ്പത്തിന്റെയും പദവിയുടെയും വിതരണത്തെ ജാതിവ്യവസ്ഥയാണ് ചരിത്രപരമായി നിയന്ത്രിച്ചിരുന്നത്. സ്വാതന്ത്ര്യാനന്തരം, സാമൂഹികപരമായ പിന്നാക്കാവസ്ഥ പരിഹരിക്കുന്നതിനും എല്ലാവർക്കും തുല്യത ഉറപ്പാക്കുന്നതിനുംവേണ്ടിയാണ് സംവരണ നയങ്ങൾ ഭരണഘടനയിൽ ഉൾപ്പെടുത്തിയത്. ഇന്ത്യൻ ഭരണഘടനയുടെ ആർട്ടിക്കിൾ 15(4), 16(4) എന്നിവ സാമൂഹികപരമായും വിദ്യാഭ്യാസപരമായും പിന്നാക്കം നിൽക്കുന്ന വിഭാഗങ്ങൾക്ക് (Scheduled Castes - SC, Scheduled Tribes - ST, Other Backward Classes - OBC) സംരക്ഷണവും പ്രത്യേക പിന്തുണയും നൽകുന്നു.
ജാതിവ്യവസ്ഥയുടെ ഏറ്റവും ക്രൂരമായ രൂപമായ അയിത്തം അനുഭവിച്ചിരുന്ന പട്ടികജാതികള് (SC), സാമൂഹികമായും ഭൗതികമായും ഒറ്റപ്പെട്ട പട്ടികവർഗ്ഗങ്ങള് (ST) എന്നീ വിഭാഗങ്ങൾക്കായുള്ള സംവരണനയങ്ങൾ താരതമ്യേന തർക്കം കുറഞ്ഞവയായിരുന്നു. എന്നാൽ, രാജ്യത്തെ ഏറ്റവും വലിയ ജനസംഖ്യാ വിഭാഗമായ മറ്റ് പിന്നാക്ക വിഭാഗങ്ങൾക്കു (OBCs) വേണ്ടിയുള്ള സംവരണ നയങ്ങൾ സമൂഹികവും രാഷ്ട്രീയവുമായ വലിയ പ്രക്ഷോഭങ്ങൾ സൃഷ്ടിച്ചു.
1979-ലെ മണ്ഡൽ കമ്മീഷൻ റിപ്പോർട്ടിന്റെ അടിസ്ഥാനത്തിൽ, 3,743 ജാതികളെ OBC ലിസ്റ്റിൽ ഉൾപ്പെടുത്താനും, അവർക്ക് കേന്ദ്ര സർക്കാർ ജോലിയിലും വിദ്യാഭ്യാസ സ്ഥാപനങ്ങളിലും 27% സംവരണം നടപ്പിലാക്കാനും ശുപാർശ ചെയ്തു. ഈ ശുപാർശകൾ നടപ്പിലാക്കാൻ എടുത്ത സമയം, ഇന്ത്യൻ രാഷ്ട്രീയത്തിൽ ജാതി ഒരു നിർണ്ണായക 'വോട്ട് ബാങ്കാ’യി എങ്ങനെ പ്രവർത്തിക്കുന്നു എന്നതിന് തെളിവാണ്. ജാതി, കേവലം സാമൂഹിക വേർതിരിവല്ല, മറിച്ച് അധികാരം പിടിച്ചെടുക്കാനും രാഷ്ട്രീയനേട്ടങ്ങൾ കൊയ്യാനും ഉപയോഗിക്കുന്ന ഒരു തന്ത്രപരമായ ഉപകരണമായി മാറിക്കഴിഞ്ഞു എന്ന നിരീക്ഷണം അതുകൊണ്ടുതന്നെ തികച്ചും സത്യസന്ധമാണ്.
അക്കാദമിക ഇടങ്ങൾ അറിവിന്റെയും സമത്വത്തിന്റെയും വിളനിലമായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്നുണ്ടെങ്കിലും, ഇവിടെയാണ് ജാതിവിവേചനം ഏറ്റവും കൂടുതൽ വിഷലിപ്തമായ രീതിയിൽ ഇന്ന് പ്രവർത്തിക്കുന്നത്. നിയമപരമായി അയിത്തവും ജാതി വിവേചനവും നിരോധിച്ച ഈ കാലഘട്ടത്തിൽ, ജാതിവിവേചനം അതിന്റെ പഴയ രൂപത്തിൽ നിന്ന് മാറി സ്ഥാപനവൽകൃതമായ വിവേചനമായും, സൂക്ഷ്മമായ അക്രമങ്ങളായും (Microaggressions) പരിണമിച്ചിരിക്കുന്നു.
സംവരണ വിഭാഗത്തിൽപ്പെട്ട വിദ്യാർത്ഥികൾ, പ്രത്യേകിച്ച് IIT-കൾ, AIIMS, കേന്ദ്ര സർവ്വകലാശാലകൾ തുടങ്ങിയ പ്രമുഖ സ്ഥാപനങ്ങളിൽ, അവരുടെ പ്രവേശനത്തിന്റെ പേരിൽ സഹപാഠികളിൽ നിന്നും അധ്യാപകരിൽ നിന്നും വേർതിരിവും ഒറ്റപ്പെടലും നേരിടുന്നു. ഇവ പലപ്പോഴും തുറന്ന അധിക്ഷേപങ്ങളായിരിക്കില്ല; മറിച്ച്, സംവരണ ക്വാട്ടയിലൂടെ വന്നതുകൊണ്ട് അക്കാദമികമായി കഴിവില്ലാത്തവരായി കണക്കാക്കപ്പെടുക, സംശയത്തോടെ മാത്രം സമീപിക്കപ്പെടുക, ഗ്രൂപ്പ് പഠനങ്ങളിൽ നിന്ന് മാറ്റിനിർത്തപ്പെടുക, അല്ലെങ്കിൽ മനഃപൂർവം കുറഞ്ഞ മാർക്ക് നൽകി അക്കാദമികമായി സമ്മർദ്ദത്തിലാക്കുക തുടങ്ങിയ നിഗൂഢമായ രീതികളിലൂടെയാണ് ഈ വിവേചനം പ്രകടമാകുന്നത്.
'പുരോഗമന' സംസ്ഥാനമായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്ന കേരളത്തിലെ അക്കാദമിക ഇടങ്ങളിൽ പോലും ബ്രാഹ്മണ്യം എത്ര ആഴത്തിൽ വേരൂന്നിയിരിക്കുന്നു എന്ന് വിപിൻ വിജയൻ സംഭവം വെളിപ്പെടുത്തുന്നു.
ഈ സാമൂഹിക വിവേചനം വിദ്യാർത്ഥികളുടെ മാനസികാരോഗ്യത്തെ ആഴത്തിൽ ബാധിക്കുന്നു. തുടർച്ചയായ ഒറ്റപ്പെടൽ, അക്കാദമികമായ സമ്മർദ്ദം, സ്വന്തം കഴിവുകളിലുള്ള സംശയം എന്നിവ ഉത്കണ്ഠ (Anxiety), വിഷാദം (Depression) തുടങ്ങിയ മാനസിക ക്ലേശങ്ങളിലേക്ക് നയിക്കുന്നു. കഴിഞ്ഞ ദശകത്തിൽ ഉന്നത വിദ്യാഭ്യാസ സ്ഥാപനങ്ങളിൽ (പ്രത്യേകിച്ച് സാങ്കേതിക സ്ഥാപനങ്ങളിലും മെഡിക്കൽ കോളേജുകളിലും) സംവരണ വിഭാഗത്തിൽപ്പെട്ട വിദ്യാർത്ഥികളുടെ തുടർച്ചയായ ആത്മഹത്യകൾ റിപ്പോർട്ട് ചെയ്യപ്പെട്ടത്, ഈ നിശ്ശബ്ദ പ്രതിസന്ധിയുടെ തീവ്രത വിളിച്ചോതുന്നു. പുറമെ പറയപ്പെടുന്ന 'അക്കാദമിക് പരാജയം' എന്നതിലുപരി, സ്ഥാപനവൽകൃതമായ ജാതിവിവേചനത്തിൽ നിന്ന് ഉടലെടുക്കുന്ന അങ്ങേയറ്റത്തെ മാനസിക സമ്മർദ്ദമാണ് ഈ ദുരന്തങ്ങൾക്ക് പ്രധാന കാരണം എന്ന് സാമൂഹിക ശാസ്ത്രജ്ഞർ ചൂണ്ടിക്കാട്ടുന്നു.
ജാതിവ്യവസ്ഥയുടെ ഈ സ്ഥാപനവൽകൃത സ്വഭാവത്തിന്റെ ഏറ്റവും പുതിയതും ഞെട്ടിക്കുന്നതുമായ അനുഭവമാണ് കേരള സർവകലാശാലയിൽ അടുത്തിടെ വിപിൻ വിജയൻ എന്ന ഗവേഷണ വിദ്യാർത്ഥിക്കുണ്ടായത്. 'പുരോഗമന' സംസ്ഥാനമായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്ന കേരളത്തിലെ അക്കാദമിക ഇടങ്ങളിൽ പോലും ബ്രാഹ്മണ്യം എത്ര ആഴത്തിൽ വേരൂന്നിയിരിക്കുന്നു എന്ന് ഈ സംഭവം വെളിപ്പെടുത്തുന്നു.
പിഎച്ച്.ഡി. വിദ്യാർത്ഥിയായ വിപിൻ വിജയനെതിരെ അദ്ദേഹത്തിന്റെ ഗൈഡായ ഡോ. സി.എൻ. വിജയകുമാരി നടത്തിയ ജാതി അധിക്ഷേപം, "ശുദ്ധി- അശുദ്ധി രാഷ്ട്രീയം" പുനർനിർമ്മിക്കപ്പെടുന്നതിൻ്റെ വ്യക്തമായ ചിത്രീകരണമാണ്. വിപിന്റെ പിഎച്ച്.ഡി. ഓപ്പൺ ഡിഫൻസിനിടെ, 'സംസ്കൃതം അറിയില്ല' എന്ന് ചൂണ്ടിക്കാട്ടി ഗൈഡ് വൈസ് ചാൻസലർക്ക് റിപ്പോർട്ട് നൽകിയതായാണ് ആരോപണം. എന്നാൽ, അതേ വിദ്യാർത്ഥിയുടെ എംഫിൽ പ്രബന്ധത്തിന് പരീക്ഷകയായി ഒപ്പിട്ടത് ഡോ. വിജയകുമാരി തന്നെയായിരുന്നു എന്ന വൈരുദ്ധ്യം, ഇത് അക്കാദമിക മികവിനെക്കുറിച്ചുള്ള ആശങ്കയല്ല, മറിച്ച് വിദ്യാർത്ഥിയോടുള്ള വിവേചനപരമായ സമീപനമാണ് എന്ന് വ്യക്തമാക്കുന്നു.
വിപിന്റെ ആരോപണങ്ങളിൽ ഏറ്റവും പ്രസക്തമായത്, പ്രൊഫസർ ദലിത് വിദ്യാർത്ഥികളെ ഓഫീസിൽ പ്രവേശിക്കാൻ അനുവദിക്കാതെ മുറിക്ക് പുറത്ത് കാത്തുനിൽക്കാൻ നിർബന്ധിക്കുകയും, ദലിത് വിദ്യാർത്ഥികൾ മുറിയിൽ പ്രവേശിച്ചാൽ 'ശുദ്ധീകരണം' നടത്തിയെന്നുമുള്ള വസ്തുതയാണ്. ഇത് ജാതിവ്യവസ്ഥയുടെ ഏറ്റവും അടിസ്ഥാനപരമായ സങ്കൽപ്പമായ ശരീരങ്ങളുടെ ശുദ്ധി- അശുദ്ധി രാഷ്ട്രീയത്തെ പുനഃസ്ഥാപിക്കുന്നു. ഇവിടെ, സവർണ്ണ സ്ത്രീയായ പ്രൊഫസർ, ഒരു ദലിത് പുരുഷ വിദ്യാർത്ഥിയെക്കാൾ ഉയർന്ന ശ്രേണിയിൽ സ്ഥാനം നേടുന്നു. ഇത് ഡോ. അംബേദ്കർ വിശദീകരിച്ച ശ്രേണീകൃത അസമത്വത്തിന്റെ (Graded Inequality) കൃത്യമായ ഒരുദാഹരണമാണ്. ജാതിയുടെ ശ്രേണി, ലിംഗപരമായ വ്യത്യാസങ്ങൾക്ക് മുകളിൽ ആധിപത്യം സ്ഥാപിക്കുന്ന സന്ദർഭമാണിത്.
കൂടാതെ, "സംസ്കൃതം ബ്രാഹ്മണർക്ക് മാത്രം പഠിക്കാനുള്ളതാണ്" എന്ന പ്രൊഫസറുടെ പ്രസ്താവന, അറിവിന്മേലുള്ള അധികാരവും കാവൽക്കാരനും (Gatekeeping) എന്ന സവർണ്ണ മനോഭാവത്തെ സൂചിപ്പിക്കുന്നു. സംസ്കൃതം എപ്പോഴും സവർണ്ണരുടെ ഭാഷയായി കണക്കാക്കപ്പെട്ടിരുന്നു. ഒരു ദലിത് വിദ്യാർത്ഥി സംസ്കൃതത്തിൽ പിഎച്ച്.ഡി. നേടുന്നത് ഈ പരമ്പരാഗത അധികാരഘടനയെ നേരിട്ട് വെല്ലുവിളിക്കുന്നു. വിപിന്റെ ഡിഗ്രിയിൽ ഒപ്പിടാൻ വിസമ്മതിച്ച പ്രൊഫസറുടെ നടപടി, ഒരു ദലിത് വിദ്യാർത്ഥി തനിക്ക് തുല്യമായ ബൗദ്ധിക പദവിയിലെത്തുന്നത് തടയാനുള്ള പ്രതികാര പ്രവൃത്തിയാണെന്ന് വ്യാഖ്യാനിക്കാവുന്നതാണ്.
ഹൈദരാബാദ് യൂണിവേഴ്സിറ്റിയിലെ രോഹിത് വെമുലയുടെ സ്ഥാപനപരമായ ബഹിഷ്കരണവും ആത്മഹത്യയും, മഹാത്മാഗാന്ധി യൂനിവേഴ്സിറ്റിയിലെ ദീപ മോഹനൻ്റെ നിരാഹാര സമരവും, മുംബൈയിലെ ഡോ. പായൽ തഡ്വിയുടെ കേസും നമ്മെ ഓർമ്മപ്പെടുത്തുന്നത് ഒരേയൊരു സത്യമാണ്.
വിപിൻ വിജയന്റെ അനുഭവം ഒരപവാദമല്ല, മറിച്ച് ഇന്ത്യൻ ഉന്നത വിദ്യാഭ്യാസത്തിലെ ഒരു വ്യവസ്ഥാപിത പ്രശ്നത്തിന്റെ ചിഹ്നമാണ്. ഹൈദരാബാദ് യൂണിവേഴ്സിറ്റിയിലെ രോഹിത് വെമുലയുടെ സ്ഥാപനപരമായ ബഹിഷ്കരണവും ആത്മഹത്യയും, മഹാത്മാഗാന്ധി യൂനിവേഴ്സിറ്റിയിലെ ദീപ മോഹനൻ്റെ നിരാഹാര സമരവും, മുംബൈയിലെ ഡോ. പായൽ തഡ്വിയുടെ കേസും നമ്മെ ഓർമ്മപ്പെടുത്തുന്നത് ഒരേയൊരു സത്യമാണ്, ജാതിവിവേചനപരമായ സമ്പ്രദായങ്ങൾ നമ്മുടെ അക്കാദമിക ഇടങ്ങളിൽ തുളച്ചുകയറുകയും ദലിത്, ബഹുജൻ, ആദിവാസി വിദ്യാർത്ഥികളെ നിശ്ശബ്ദമാക്കുകയും ചെയ്യുന്നത് തുടരുന്നു.
ഇത്തരം ഓരോ സംഭവവും സ്ഥാപനങ്ങളുടെ നിഷ്ക്രിയത്വത്തെയും, വിവേചനപരമായ രീതികളെയും, ഉന്നതവിദ്യാഭ്യാസ സ്ഥാപനങ്ങളിൽ ദലിത് വിദ്യാർത്ഥികളെ ഒരു 'അന്യവസ്തു'വായി കണക്കാക്കുന്ന മനോഭാവത്തെയും വെളിപ്പെടുത്തുന്നു. ജാതിവിവേചനം, വ്യക്തിപരമായ വിരോധത്തിനപ്പുറം, സ്ഥാപനങ്ങളുടെ നിയമങ്ങളിലും നടപടിക്രമങ്ങളിലും, അനൗദ്യോഗികമായ അധികാര ഘടനകളിലും അന്തർലീനമായിരിക്കുന്നു.
ഡോ. ബി.ആർ. അംബേദ്കറുടെ ജീവിതം സാമൂഹിക നീതിക്കുവേണ്ടിയുള്ള പോരാട്ടത്തിന്റെ തീവ്രത വിളിച്ചോതുന്നു. ഈ വെല്ലുവിളികളെ മറികടക്കാൻ, നിയമപരമായ സംരക്ഷണങ്ങൾക്കപ്പുറം സ്ഥാപനപരമായ സംസ്കാരത്തിൽ സമൂല മാറ്റം ആവശ്യമാണ്. ഭരണഘടന ഉറപ്പുനൽകുന്ന തുല്യത (Equality) എന്നത്, സാമൂഹികമായ പിന്നാക്കാവസ്ഥയുടെ ഭാരം പേറുന്ന വിദ്യാർത്ഥികൾക്ക് തുല്യ അവസരമായി (Equity) മാറണമെങ്കിൽ സ്ഥാപനപരമായ പരിഷ്കാരങ്ങൾ അനിവാര്യമാണ്:
ഫലപ്രദമായ പരാതി പരിഹാര സംവിധാനം: ഓരോ കാമ്പസിലും സ്വതന്ത്രവും രഹസ്യാത്മകവും സമയബന്ധിതവുമായ Grievance Redressal Cell ശക്തമായി പ്രവർത്തിക്കണം. പരാതിക്കാർക്ക് ഭയമില്ലാതെ സംസാരിക്കാൻ കഴിയുന്ന, പൂർണ്ണമായും ജാതി-വിവേചനരഹിതമായ രീതിയിൽ കാര്യങ്ങൾ കൈകാര്യം ചെയ്യുന്ന ഒരു സംവിധാനം ഉറപ്പാക്കണം.
സെൻസിറ്റീവ് കൗൺസിലിംഗ്:
ജാതിവിവേചനം അനുഭവിച്ച വിദ്യാർത്ഥികൾക്ക് അവരുടെ മാനസിക ക്ലേശങ്ങൾ തിരിച്ചറിയാനും പിന്തുണ നൽകാനും പ്രത്യേക പരിശീലനം ലഭിച്ച കൗൺസിലർമാരുടെ സേവനം 24×7 ലഭ്യമാക്കണം.അക്കാദമിക് പിന്തുണ (Equity):
സംവരണ വിദ്യാർത്ഥികൾക്ക് അക്കാദമിക അന്തരം നികത്തുന്നതിനായി ബ്രിഡ്ജ് കോഴ്സുകൾ, ട്യൂട്ടോറിയൽ ക്ലാസുകൾ, മെന്റർഷിപ്പ് പ്രോഗ്രാമുകൾ എന്നിവ നിർബന്ധമാക്കണം. ഈ പിന്തുണ തുല്യത (Equity) ഉറപ്പാക്കുകയും, 'മെരിറ്റിനെ'ക്കുറിച്ചുള്ള തെറ്റിദ്ധാരണകളെ ഇല്ലാതാക്കുകയും ചെയ്യും.അധ്യാപക- സ്റ്റാഫ് പരിശീലനം:
എല്ലാ അധ്യാപകർക്കും സ്റ്റാഫുകൾക്കും വാർഷിക Caste Sensitivity & Anti-Discrimination Training നിർബന്ധമാക്കണം. ഇത് ജാതിവിവേചനം സൂക്ഷ്മമായ തലങ്ങളിൽ എങ്ങനെ പ്രവർത്തിക്കുന്നു എന്ന് തിരിച്ചറിയാൻ അവരെ സഹായിക്കും.സമത്വ ബോധവൽക്കരണം:
കാമ്പസുകളിൽ “Zero Tolerance for Caste Discrimination” എന്ന സന്ദേശം ദൃശ്യമാകണം. ജാതിയുടെ പേരിൽ ആരെയും മാറ്റിനിർത്തുന്നില്ല എന്ന സന്ദേശം സെമിനാറുകൾ, വർക്ക്ഷോപ്പുകൾ, സാംസ്കാരിക പരിപാടികൾ എന്നിവയിലൂടെ വർഷം മുഴുവൻ പ്രചരിപ്പിക്കണം.
ആറ് പതിറ്റാണ്ടായി സാമൂഹിക ജനാധിപത്യം നിലനിൽക്കുമ്പോഴും, ജാതിവ്യവസ്ഥ ഒഴിവാക്കാനാവാത്ത ഘടകമായി തുടരുകയാണ്. ഉന്നത വിദ്യാഭ്യാസം, നീതി, സമത്വം, മനുഷ്യന്റെ അന്തസ്സ് എന്നിവ ഉറപ്പാക്കാൻ, സ്ഥാപനപരമായ വിവേചനത്തെ ഇല്ലാതാക്കി, എല്ലാ വിദ്യാർത്ഥികൾക്കും ആരോഗ്യകരവും സുരക്ഷിതവുമായ പഠന അന്തരീക്ഷം സൃഷ്ടിക്കേണ്ടത് കാലഘട്ടത്തിന്റെ ആവശ്യമാണ്. വിപിൻ വിജയനെപ്പോലുള്ള വിദ്യാർത്ഥികളുടെ ദീർഘകാലത്തെ മൗനം ഒരു ബലഹീനതയല്ല, മറിച്ച് അക്കാദമിക പുരോഗതിക്കായി അവരുടെ ആത്മാഭിമാനവും അന്തസ്സും വിലക്ക് കൊടുക്കേണ്ടി വന്ന അതിജീവനം ആയിരുന്നു.
സത്യസന്ധമായ കൂടിച്ചേർച്ചയും മേശപ്പുറത്തെ സംവാദങ്ങളും, ഭരണഘടനാപരമായ മൂല്യങ്ങളിലുള്ള ആഴത്തിലുള്ള വിശ്വാസവും കൊണ്ട് മാത്രമേ ഈ വെല്ലുവിളി നേരിടാൻ കഴിയൂ. ജാതിയുടെ നിഴൽ മാറ്റി, ഓരോ വിദ്യാർത്ഥിക്കും അന്തസ്സോടെ പഠിക്കാനും സ്വപ്നം കാണാനും കഴിയുന്ന ഒരു ഇന്ത്യയാണ് നാം കെട്ടിപ്പടുക്കേണ്ടത്. ഈ മാറ്റം ആരംഭിക്കേണ്ടത് നിയമങ്ങളിലല്ല, മറിച്ച്, ഓരോ പൗരരുടെയും മനസ്സുകളിലാണ്.