1. കേന്ദ്ര സർക്കാരിന്റെ ഡോക്യുമെൻ്ററി - ഹ്രസ്വ ചിത്ര നിർമ്മാണ സ്ഥാപനമായിരുന്ന ഫിലിംസ് ഡിവിഷൻ ഓഫ് ഇന്ത്യയ്‌ക്കു (https://filmsdivision.nfdcindia.com/) പുറത്തെ വിശാലമായ വെളിപ്പറമ്പിലേക്ക് ഇന്ത്യൻ ഡോക്യുമെന്ററികളെ തുറന്നുവിട്ടതിൽ മുഖ്യ പങ്ക് വഹിച്ചത് ആനന്ദ് പട്‌വർദ്ധനാണ്.
(സുഖ്ദേവ്, എസ്. എൻ. എസ്. ശാസ്ത്രി തുടങ്ങി പ്രമോദ് പതി വരെയുള്ളവരുടെ ഫിലിംസ് ഡിവിഷൻ സൃഷ്ടികൾ വിസ്മരിച്ചുകൊണ്ടല്ല ഇത് പറയുന്നത്).
2. ഭരണകൂട പ്രകീർത്തനം അല്ലെങ്കിൽ അനുവർത്തിത്വം എന്ന ചട്ടക്കൂടിനപ്പുറം സാമൂഹ്യ- രാഷ്ട്രീയ മാനങ്ങൾ ഇന്ത്യൻ ഡോക്യുമെന്ററി രംഗം കൈവരിക്കുന്നത് ആനന്ദ് പട്‌വർദ്ധന്റെ കടന്നു വരവിനു ശേഷമാണ്.
(സോഷ്യോ - പൊളിറ്റിക്കൽ, ഹ്യൂമൻ റൈറ്റ്സ്, പരിസ്ഥിതി തുടങ്ങിയുള്ള ഡോക്യുമെൻ്ററി ധാരകളിൽ എൺപതുകൾ മുതൽ ഇന്ത്യയിൽ വന്ന മാറ്റം പരിശോധിച്ചാൽ ഇതു വ്യക്തമാകും).
3. വീഡിയോ / ഡിജിറ്റൽ കാലഘട്ടത്തിനു മുൻപ്, 1970- കളിൽ തന്നെ സർക്കാർ സംവിധാനങ്ങൾക്കുപുറത്ത്‌ തന്റെ കയ്യൊപ്പ് പതിപ്പിച്ച ഡോക്യുമെന്ററി ചിത്രങ്ങൾ ഫിലിം ഫോർമാറ്റിൽ ആനന്ദ് നിർമ്മിച്ചു തുടങ്ങി. അവ പലയിടങ്ങളിൽ പ്രദർശിപ്പിച്ചു. തുടർചലനങ്ങൾ സൃഷ്ടിച്ചു.
(ഇന്ത്യൻ ഡോക്യുമെൻ്ററികളുടെ ബഞ്ച് മാർക്ക് അദ്ദേഹം മാറ്റിവരച്ചു എന്നുതന്നെ പറയാം.)
4. ആഖ്യാനഘടന, ആഴം, വിശകലന സാധ്യത, പരിധി, പരികല്പന തുടങ്ങിയ സംഗതികളിലെല്ലാം ഇന്ത്യൻ മുഴുനീള ഡോക്യുമെന്ററികൾ കരുത്താർജിക്കുന്നത് ആനന്ദിനെ തുടർന്നാണ്. (സർക്കാർ സംവിധാനങ്ങൾക്കപ്പുറമുള്ള നിർമ്മാണ സാദ്ധ്യതകളും രചനാസ്വാതന്ത്ര്യവും തേടി ഡോക്യുമെൻ്ററി സ്രഷ്ടാക്കൾ സജീവമായി ഇറങ്ങി. ഫിലിമിൽ നിന്ന് വീഡിയോയിലേക്കും ഡിജിറ്റലിലേക്കുമൊക്കെയുള്ള സങ്കേതിക മാറ്റവും തുണയായി.)
ആനന്ദ് എന്ന ഡോക്യുമെൻ്ററി ഫിലിം മേക്കറെ അറിയേണ്ടത് അദ്ദേഹത്തിന്റെ സൃഷ്ടികളിൽ കൂടി മാത്രമല്ല, അതിനു തുടർച്ചയായിവന്ന ഇന്ത്യൻ ഫിലിം മേക്കേഴ്‌സിലൂടെയും അവരുടെ സൃഷ്ടികളിലൂടെയും കൂടി ആണ്.
5. 'പാൻ ഇന്ത്യൻ ' എന്ന് വിശേഷിപ്പിക്കാവുന്ന സൃഷ്ടികളിലൂടെ ആനന്ദ് സ്വാതന്ത്ര്യാനന്തര ഇന്ത്യയുടെ സാമൂഹ്യ- രാഷ്ട്രീയ ചലനങ്ങൾ സൂക്ഷ്മമായി പകർത്തി. കഥാചിത്രങ്ങളിൽ മുഴുകിക്കഴിഞ്ഞിരുന്ന ഇന്ത്യൻ പ്രേക്ഷകരിലൊരു വിഭാഗത്തിനെങ്കിലും ആനന്ദ് മുന്നോട്ടു വച്ച 'യാഥാർത്ഥ്യങ്ങൾ' പുതിയ തിരിച്ചറിവായി. (ആനന്ദിനൊപ്പം ഇന്ത്യൻ ഡോക്യുമെൻ്ററികളുടെ പ്രേക്ഷകസമൂഹം വളർന്നു. ആ ധാരയിലേക്ക് ഒട്ടേറെ പേർ എത്തി).
6. കുടുംബ പശ്ചാത്തലവും വിദ്യാർഥിയായിരുന്നപ്പോൾ മുതലുള്ള ആക്ടിവിസ്റ്റ് മനസ്സും ആനന്ദ് എന്ന ഫിലിം മേക്കറെ രൂപപ്പെടുത്തുന്നതിൽ നിർണായക പങ്ക് വഹിച്ചിട്ടുണ്ട്.
(തന്റെ കുടുംബപശ്ചാത്തലം അദ്ദേഹം ഏറ്റവും പുതിയ ചിത്രമായ ദ വേൾഡ് ഈസ് ഫാമിലി (2023) യിൽ വിശദമാക്കുന്നുണ്ട്).
7. ആനന്ദ് എന്ന ഡോക്യുമെൻ്ററി ഫിലിം മേക്കറെ അറിയേണ്ടത് അദ്ദേഹത്തിന്റെ സൃഷ്ടികളിൽ കൂടി മാത്രമല്ല, അതിനു തുടർച്ചയായിവന്ന ഇന്ത്യൻ ഫിലിം മേക്കേഴ്‌സിലൂടെയും അവരുടെ സൃഷ്ടികളിലൂടെയും കൂടി ആണ്.
(ഉദാഹരണമായി ദീപ ധൻരാജ് (സംതിങ് ലൈക് എ വാർ / 1991), രാകേഷ് ശർമ്മ (ഫൈനൽ സൊല്യൂഷൻ / 2004), സഞ്ജയ് കക്ക് (ഹൗ വി സെലിബ്രേറ്റ് ഫ്രീഡം / 2007) , അമർ കൻവർ (ദ ലൈറ്റിനിങ് ടെസ്റ്റിമൊണീസ് / 2007) തുടങ്ങിയവരുടെ ചിത്രങ്ങൾ).
8. ആനന്ദിന്റെ മുഴുനീള ചിത്രങ്ങൾ മുമ്പ് കൈവരിച്ചിരുന്ന ദൂരം എത്താനാകാതെ പോയത് ഒരുപക്ഷേ ജയ് ഭീം കൊമ്രേഡ് ( 2012) എന്ന ചിത്രമാണ്. ഇന്ത്യയിലെ ദലിത് ചിന്താധാരകളും അനുഭവങ്ങളും ചിത്രത്തിന്റെ പ്രതിപാദ്യത്തേക്കാൾ പലവിധത്തിൽ മുന്നോട്ട് പോയി എന്നതാവാം ഒരു കാരണം.
(ചിത്രത്തെ കുറിച്ച് വിവിധ ഇടങ്ങളിൽ നിന്ന് വന്നിട്ടുള്ള പ്രതികരണങ്ങളിലൂടെ വിശദമായി സഞ്ചരിച്ചാൽ ഇത് വ്യക്തമാകും.).
‘ആനന്ദ് ധാര’യ്ക്ക് ശേഷം ഇന്ത്യൻ ഡോക്യുമെൻ്ററികളിൽ പ്രകടമായ മാറ്റം വരുന്നത് വിദേശ ടെലിവിഷൻ നെറ്റ് വർക്കുകളുടെയും പ്രൊഡക്ഷൻ ഹൗസുകളുടെയും നിർമ്മാണ പങ്കാളിത്തത്തോടെ ‘സ്വതന്ത്ര’ ചിത്രങ്ങൾ രൂപപ്പെട്ടു തുടങ്ങിയപ്പോഴാണ്.
9. ‘ആനന്ദ് ധാര’യ്ക്ക് ശേഷം ഇന്ത്യൻ ഡോക്യുമെൻ്ററികളിൽ പ്രകടമായ മാറ്റം വരുന്നത് വിദേശ ടെലിവിഷൻ നെറ്റ് വർക്കുകളുടെയും പ്രൊഡക്ഷൻ ഹൗസുകളുടെയും നിർമ്മാണ പങ്കാളിത്തത്തോടെ ‘സ്വതന്ത്ര’ ചിത്രങ്ങൾ രൂപപ്പെട്ടു തുടങ്ങിയപ്പോഴാണ്. പക്ഷേ, നിർമ്മാണ പങ്കാളികളുടെ പാകപ്പെടുത്തൽ പല ചിത്രങ്ങളുടെയും മുനയൊടിച്ചു.
(പല ചിത്രങ്ങളുടെയും വിദേശ നിർമ്മാണ പങ്കാളികൾ അവരുടെ നാടുകളിലെ പ്രേക്ഷകസമൂഹം കാണാൻ ആഗ്രഹിക്കുന്നത് എന്ന് അവർ കരുതുന്ന ഇന്ത്യയുടെ ‘കഥകൾ' സൃഷ്ടിക്കാൻ സംവിധായകരെ പാകപ്പെടുത്തി. ഒരർത്ഥത്തിൽ ഈ വിഭാഗത്തിനും ഫിലിംസ് ഡിവിഷനും അപ്പുറമായിരുന്നു ആനന്ദ്.)
10. ആനന്ദ് സൃഷ്ടിച്ച ഡോക്യുമെൻ്ററി ബഞ്ച് മാർക്കിനെ ചിന്താപരമായും ലാവണ്യപരമായും മാധ്യമപരമായും മറികടക്കുന്ന സൃഷ്ടികൾ തുടർച്ചയായി നിർമ്മിക്കപ്പെടുമ്പോഴാകും ഇന്ത്യൻ ഡോക്യുമെൻ്ററികളുടെ അടുത്ത ഘട്ടം ഉണ്ടാകുക.